مجازات شراب خواری در قرآن
آیا قرآن کریم به صراحت مجازات دنیوی (حد) برای شراب خواری تعیین کرده است؟ پاسخ به این پرسش که ذهن بسیاری را به خود مشغول داشته، نیازمند تحلیل دقیق آیات قرآن کریم و فهم جایگاه آن در کنار سایر منابع استنباط احکام اسلامی است. در حالی که حرمت شراب خواری به وضوح در قرآن بیان شده، مجازات دنیوی آن به تفصیل در سنت نبوی و فقه اسلامی تبیین گشته است. این مقاله به بررسی جامع این موضوع، مبانی فقهی و فلسفه عدم ذکر صریح حد در کلام الهی می پردازد.
حکم شرب خمر در اسلام از حساسیت ویژه ای برخوردار است و تبیین دقیق آن ضروری می نماید. کنجکاوی عمومی پیرامون وجود یا عدم وجود مجازات دنیوی برای این گناه در قرآن، نشان دهنده نیاز به شفاف سازی و رفع ابهامات موجود است. اسلام به عنوان یک نظام حقوقی و اخلاقی جامع، احکام خود را بر اساس منابع مختلفی از جمله قرآن، سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، عقل و اجماع فقها استوار ساخته است. در این راستا، حکم و مجازات شرب خمر نیز از این قاعده مستثنی نیست و برای درک کامل آن باید به تمامی این منابع رجوع کرد.
حرمت شراب خواری در قرآن کریم: سیر تدریجی نزول احکام
آیات قرآن کریم در مورد حرمت شراب خواری به صورت تدریجی و با درایت خاصی نازل شده اند. این شیوه نزول، نشان دهنده حکمت الهی در آماده سازی جامعه ای است که در آن شرب خمر به یک عادت ریشه دار تبدیل شده بود. اسلام با برنامه ای مدون و گام به گام، این پدیده نامطلوب اجتماعی را ریشه کن ساخت. این مراحل شامل اشارات اولیه، بیان مضرات، نهی مشروط و در نهایت، تحریم قاطع و بی قید و شرط است.
اشارات اولیه و اخطارها: سوره نحل (آیه 67)
یکی از نخستین اشارات قرآنی به موضوع مسکرات، آیه 67 سوره نحل است که می فرماید: «وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (و از میوه های درختان خرما و انگور، مسکر و روزی نیکو فراهم می سازید؛ بی گمان در این نشانه روشنی است برای گروهی که تعقل می کنند). در این آیه، واژه «سَکَر» در کنار «رزق حسن» قرار گرفته است. با توجه به سیاق آیه که مسکرات را در مقابل روزی حلال و طیب ذکر می کند، بسیاری از مفسران این آیه را اولین اخطار قرآنی درباره نامطلوب بودن و مضر بودن مسکرات دانسته اند. اگرچه این آیه به صراحت حکم تحریم را اعلام نمی کند، اما به وضوح تمایزی بین «سَکَر» و «رزق حسن» قائل می شود و تلویحاً به زشتی آن اشاره دارد.
بیان مضرات و مفاسد: سوره بقره (آیه 219)
گام بعدی در فرآیند تدریجی تحریم شراب، نزول آیه 219 سوره بقره بود که به مضرات و مفاسد شراب و قمار می پردازد: «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا» (درباره شراب و قمار از تو می پرسند، بگو: در آنها گناه بزرگی است و منافعی (ناچیز) برای مردم دارند؛ اما گناه آنها از نفعشان بزرگ تر است). در این آیه، با وجود اشاره به منافع اقتصادی احتمالی که در آن زمان برای برخی وجود داشت، قرآن به صراحت بیان می کند که مفاسد و زیان های این دو بسیار بیشتر از منافع آن هاست. این آیه، ذهن جامعه را برای تحریم نهایی آماده تر می کرد و به مخاطبان می فهماند که این اعمال علی رغم جذابیت های ظاهری، ضررهای جبران ناپذیری به همراه دارند.
نهی از نماز در حال مستی: سوره نساء (آیه 43)
در ادامه روند آماده سازی، آیه 43 سوره نساء نازل شد که مسلمانان را از اقامه نماز در حال مستی نهی می کرد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لاَ تَقْرَبُوا الصَّلاَةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ» (ای کسانی که ایمان آورده اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا آنکه بدانید چه می گویید). این آیه هرچند به صراحت به تحریم کامل شراب اشاره نمی کند، اما محدودیت مهمی را برای مصرف آن ایجاد می کند. از آنجا که مسلمانان موظف به اقامه نمازهای پنج گانه در اوقات مشخص بودند، این حکم به طور طبیعی مصرف شراب را به شدت کاهش می داد و عملاً زمینه را برای ترک کامل آن فراهم می ساخت. این تدبیر الهی، نشان دهنده عمق حکمت در قانون گذاری اسلامی است.
تحریم قاطع و نهایی: سوره مائده (آیات 90 و 91)
بالاخره، پس از طی مراحل فوق و آماده شدن جامعه برای پذیرش حکم نهایی، آیات 90 و 91 سوره مائده نازل شد و به صراحت و قاطعانه، خمر و قمار را تحریم کرد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (ای کسانی که ایمان آورده اید، شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه، پلید و از عمل شیطان است، پس از آنها دوری گزینید تا رستگار شوید) و «إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ» (شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد، آیا شما دست برمی دارید؟). این آیات، حرمت شراب را به طور قطعی تثبیت کرده و آن را عملی پلید و شیطانی معرفی می کند. با این حال، همانطور که مشاهده می شود، قرآن کریم در هیچ یک از این آیات، به صراحت از مجازات دنیوی خاصی (حد) برای شراب خواری سخن به میان نمی آورد. این عدم ذکر صریح، یکی از دلایل اصلی ابهاماتی است که منجر به طرح پرسش اصلی این مقاله شده است.
مبانی استنباط احکام در شریعت اسلام: فراتر از نص صریح قرآنی
برای درک چگونگی تبیین مجازات شراب خواری در اسلام، ضروری است که با مبانی استنباط احکام شرعی آشنا شویم. در تفکر اسلامی، قرآن کریم تنها منبع برای استخراج تمامی جزئیات احکام نیست، بلکه شریعت اسلام بر اساس مجموعه ای از منابع کامل و به هم پیوسته تدوین شده است. این منابع در کنار هم، نظام حقوقی و اخلاقی اسلام را تشکیل می دهند و هر یک نقش مکمل دیگری را ایفا می کنند. عدم ذکر صریح یک حکم یا مجازات در قرآن، به معنای عدم وجود آن در شریعت نیست.
قرآن کریم: منبع اصول و کلیات شریعت
قرآن کریم به عنوان کلام الهی، اساسی ترین و جامع ترین منبع شریعت اسلام است. این کتاب آسمانی، اصول کلی دین، عقاید بنیادین، اخلاقیات و بسیاری از احکام اصلی را بیان می کند. نقش قرآن بیشتر در تبیین خطوط کلی، اهداف شریعت و احکام مهم و اساسی است که کلیت نظام اجتماعی و اخلاقی را شکل می دهند. به عنوان مثال، قرآن به وجوب نماز، روزه، حج و زکات اشاره می کند، اما به ندرت وارد جزئیات و کیفیت دقیق انجام این عبادات می شود. این شیوه نگارش، به نوعی راهگشای مکانیزم های دیگری برای تفصیل احکام است. اگر قرار بود تمامی جزئیات و فروع احکام در قرآن ذکر شود، این کتاب به حجمی بسیار گسترده و دشوار برای مطالعه تبدیل می شد و از رسالت اصلی خود یعنی هدایتگری و بیان اصول کلی فاصله می گرفت.
جایگاه سنت نبوی و اهل بیت (ع): مفسر و مبین احکام
یکی از مهم ترین منابع استنباط احکام پس از قرآن، سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) است. سنت شامل گفتار، کردار و تأییدات معصومین (ع) است. قرآن کریم خود، بارها بر لزوم اطاعت از پیامبر اکرم (ص) تأکید کرده و ایشان را مفسر و تبیین کننده آیات الهی معرفی می کند. آیه 80 سوره نساء می فرماید: «مَّن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللّهَ» (هر کس از پیامبر اطاعت کند، قطعاً از خدا اطاعت کرده است) و آیه 59 همین سوره نیز به اطاعت از اولی الامر (که در دیدگاه شیعه شامل ائمه معصومین است) فرمان می دهد. این آیات نشان دهنده اعتبار و حجیت سنت در کنار قرآن است. بسیاری از احکام ضروری و بنیادین اسلام که تفصیل آن ها در قرآن نیامده، در سنت به وضوح بیان شده اند. به عنوان مثال، تعداد رکعات نمازهای یومیه، جزئیات احکام غسل، و بسیاری از شرایط ازدواج و طلاق که از ضروریات دین محسوب می شوند، در سنت و روایات مشخص شده اند. بنابراین، عدم ذکر حد شرب خمر در قرآن، به معنای عدم وجود آن در شریعت نیست، بلکه باید آن را در سنت جستجو کرد.
نقش عقل و اجماع در فرآیند استنباط احکام
علاوه بر قرآن و سنت، عقل و اجماع نیز به عنوان دو منبع دیگر در فرآیند استنباط احکام (در فقه شیعه) نقش دارند. عقل، به معنای ادراک و کشف ملاکات احکام و درک مستقل برخی از کلیات اخلاقی و عملی است که می تواند در فهم و تبیین شریعت مؤثر باشد. اجماع نیز به معنای اتفاق نظر فقهای بزرگ در یک مسئله فقهی است که خود می تواند کاشف از رأی معصوم (ع) باشد. هرچند این دو منبع در مرتبه بعدی قرار می گیرند و به طور مستقل نمی توانند حکمی برخلاف نص صریح قرآن و سنت صادر کنند، اما در تکمیل و تبیین نظام فقهی اسلام از اهمیت بالایی برخوردارند و به فقیه در مواجهه با مسائل جدید یاری می رسانند. بدین ترتیب، نظام فقهی اسلام یک مجموعه هماهنگ و منطقی است که با بهره گیری از تمامی این منابع، به سوالات و نیازهای بشر پاسخ می دهد.
تبیین حد شرعی شرب خمر در سنت و فقه اسلامی: هشتاد تازیانه
با توجه به تبیین جایگاه سنت در استنباط احکام، اکنون به بررسی حد شرعی شرب خمر می پردازیم که به صراحت در روایات متعدد و متواتر از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) وارد شده است. این حکم یکی از اجماعی ترین مسائل فقهی در میان علمای شیعه است و جزء ضروریات دین محسوب می شود.
ادله روایی معتبر: مستندات حد شرب خمر
حد شرعی شرب خمر که شامل هشتاد تازیانه برای مسلمان است، بر پایه احادیث فراوانی استوار است که در کتب معتبر حدیثی شیعه و سنی ذکر شده اند. این روایات، از چنان کثرت و تواتری برخوردارند که هیچ شک و تردیدی در صدور و اعتبار آن ها باقی نمی گذارد. به عنوان مثال، در کتاب شریف «وسائل الشیعه» که یکی از جامع ترین کتب حدیثی شیعه است، ده ها روایت صحیح السند در این باره موجود است.
یکی از مشهورترین روایات در این زمینه، حدیثی است که برید بن معاویه از امام صادق (ع) نقل کرده است. امام فرمودند: «اِنَّ فی کِتابِ عَلِیٍّ یُضْرَبُ شارِبُ الْخَمْرِ ثَمانِینَ وَ شارِبُ النَّبیذِ ثَمانینَ»؛ یعنی: «در کتاب علی (ع) آمده است که به کسی که شراب انگور (خمر) بنوشد هشتاد تازیانه زده می شود و به کسی که شراب خرما (نبیذ) بنوشد نیز هشتاد تازیانه زده می شود.»
کتاب علی (ع) در اینجا به مجموعه ای از احکام اشاره دارد که امیرالمؤمنین (ع) به دست خود و به املای پیامبر (ص) نوشته اند و نزد ائمه اطهار (ع) بوده است. این حدیث و امثال آن، به وضوح حد شارب خمر را هشتاد تازیانه تعیین می کنند. همچنین، روایات دیگری نیز وجود دارد که کیفیت اجرای این حد را تبیین کرده و بر استقرار آن در زمان پیامبر (ص) و ائمه (ع) صحه می گذارند.
اتفاق نظر فقهای شیعه و تفاوت دیدگاه ها
بر اساس همین روایات متواتر و مستندات قوی، تمامی فقهای شیعه بر این مسئله اجماع دارند که حد شرعی شرب خمر برای مسلمان، هشتاد تازیانه است. این حکم به اندازه ای مسلم و بدیهی است که هیچگونه تأمل و تردیدی در آن راه ندارد و از ضروریات فقه شیعه محسوب می شود. در میان فقهای اهل سنت، اگرچه بسیاری بر اجرای حد اصرار دارند، اما در مورد تعداد تازیانه اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال، امام شافعی حد شرب خمر را چهل ضربه شلاق می دانند، در حالی که سایر مذاهب فقهی اهل سنت نیز غالباً هشتاد تازیانه را پذیرفته اند. این تفاوت در جزئیات، خللی به اصل وجود حد وارد نمی کند.
نکته مهم دیگر این است که حد شرب خمر تنها برای مسلمانی که مرتکب این گناه می شود، جاری می گردد. با این حال، اگر غیرمسلمانی در انظار عمومی اقدام به شرب خمر کند و تظاهر به این عمل نماید، مستحق مجازات خواهد بود. این مجازات نه به دلیل کفر او، بلکه به خاطر هتک حرمت جامعه اسلامی و برهم زدن نظم عمومی است که در قوانین اسلامی حتی برای غیرمسلمانان نیز در صورت تظاهر به منکرات، مجازات هایی در نظر گرفته می شود.
فلسفه و حکمت حد شرب خمر
تعیین هشتاد تازیانه به عنوان حد شرب خمر، دارای فلسفه و حکمت خاصی است که در روایات و مباحث فقهی به آن اشاره شده است. یکی از دلایل این مجازات، شباهت آن به حد قذف است. قذف به معنای نسبت دادن زنا یا لواط به دیگری است که مجازات آن هشتاد تازیانه است. در روایات آمده است که غالباً، شخص مست در حالت عدم هوشیاری، سخنان ناشایست بر زبان می آورد، به افراد افترا می زند یا به آن ها نسبت های زشت ناموسی می دهد. به همین دلیل، مجازات شرب خمر که خود منشأ اینگونه گناهان زبانی و اخلاقی است، به حد قذف تشبیه شده و همان مجازات برای آن در نظر گرفته شده است.
علاوه بر این، حدود الهی به طور کلی نقش بازدارندگی و عبرت آموزی دارند. این مجازات ها برای حفظ سلامت روانی و اخلاقی جامعه، پیشگیری از فساد و برقراری عدالت تعیین شده اند. شرب خمر علاوه بر ضررهای جسمی و روحی فردی، منشأ بسیاری از جرائم و مفاسد اجتماعی نظیر نزاع، قتل، تعدی به ناموس و اخلال در نظم عمومی است. لذا، تعیین مجازات برای آن، به معنای حفظ کیان جامعه و جلوگیری از شیوع این آسیب هاست.
مجازات شراب خواری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران
نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، بر پایه احکام شرع مقدس اسلام و فقه امامیه تدوین شده است. از این رو، مجازات شراب خواری نیز در قانون مجازات اسلامی ایران برگرفته از مبانی فقهی و روایی است که پیش تر به آن ها اشاره شد. این تطابق، نشان دهنده انسجام بین شریعت و قانون در این کشور است.
ریشه های فقهی در قانون مجازات اسلامی
قانون مجازات اسلامی مصوب جمهوری اسلامی ایران، در بخش حدود، به صراحت به جرم شرب خمر پرداخته است. فقه امامیه که مبنای این قانون است، همانطور که بیان شد، حد شرب خمر را هشتاد تازیانه می داند. این حکم فقهی به طور کامل در قوانین کیفری کشور منعکس شده تا از ارتکاب این گناه در جامعه جلوگیری به عمل آید و نظم عمومی و اخلاقیات جامعه حفظ شود. این رویکرد، در راستای تأکید بر جنبه های بازدارنده و تربیتی احکام اسلامی است.
ماده 264 قانون مجازات اسلامی و شرایط اجرا
ماده 264 قانون مجازات اسلامی (مصوب 1392) مقرر می دارد: مصرف مسکر از قبیل خوردن، آشامیدن، تزریق و تدخین آن مستوجب حد است. میزان حد شرب خمر هشتاد ضربه شلاق است. این ماده قانونی، به وضوح مجازات شرب خمر را هشتاد ضربه شلاق تعیین کرده و تمام اشکال مصرف مواد مسکر را شامل می شود. برای اثبات و اجرای این حد، شرایط و طرق خاصی در قانون پیش بینی شده است. راه های اثبات حد شرب خمر عبارتند از:
- اقرار: دو بار اقرار نزد قاضی به شرب خمر.
- بینه شرعی: شهادت دو مرد عادل و بالغ که با هم و در یک زمان شاهد شرب خمر بوده اند.
همچنین، اجرای حد شرب خمر مشروط به وجود شرایط تکلیف در فرد است؛ یعنی مرتکب باید بالغ، عاقل و مختار باشد. در صورت فقدان هر یک از این شرایط (مانند مستی غیرارادی یا اکراه)، حد جاری نخواهد شد. همچنین، عدم اطلاع از حرمت شرعی (جهل قصوری) نیز می تواند مانع اجرای حد باشد. این شرایط دقیق برای اجرای حدود، نشان دهنده دقت و احتیاط دستگاه قضا در اعمال مجازات های شرعی است تا حقوق افراد رعایت شود و تنها مجرمان واقعی مجازات شوند.
ابعاد معنوی و پیامدهای اخروی مصرف مسکرات
علاوه بر مجازات دنیوی و قانونی، شرب خمر پیامدهای عمیق تر و گسترده تری نیز دارد که متوجه ابعاد معنوی و اخروی وجود انسان می شود. این پیامدها، اغلب سنگین تر و دیرپاتر از مجازات های دنیوی هستند و بر رابطه فرد با خداوند و سرنوشت او در آخرت تأثیر می گذارند. درک این ابعاد، به درک جامع تری از حرمت شرب خمر در اسلام کمک می کند.
آثار سوء روحی و اخلاقی
مصرف مسکرات، تأثیرات مخربی بر روح و روان انسان دارد. الکل علاوه بر آسیب های جسمی بی شمار، موجب زوال عقل، ضعف اراده، تضعیف قوای فکری و اخلاقی می شود. فرد مست در بسیاری از موارد کنترلی بر اعمال و گفتار خود ندارد و ممکن است مرتکب گناهانی شود که در حالت عادی هرگز به آن ها فکر نمی کند. این وضعیت، به تدریج منجر به فاصله گرفتن از ارزش های معنوی، بی تفاوتی نسبت به فرائض دینی و بی حیایی در برابر احکام الهی می گردد. ایمان انسان تضعیف شده و حجاب هایی بین او و معبودش ایجاد می شود. شراب به عنوان «مادر گناهان» شناخته شده است، زیرا غالباً سرآغاز بسیاری از مفاسد و جنایات دیگر است.
پیامدهای عبادی: عدم قبولی نماز شارب خمر
یکی از مهم ترین پیامدهای معنوی شرب خمر که در روایات به آن اشاره شده است، مسئله عدم قبولی نماز شارب خمر است. احادیث متعددی وجود دارند که بر این معنا دلالت دارند که نماز فردی که شراب نوشیده، تا مدتی (معمولاً چهل روز) مورد قبول خداوند واقع نمی شود. به عنوان مثال، در روایتی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: «لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لِمُدْمِنِ خَمْرٍ صَلَاةً أَرْبَعِینَ یَوْماً» (خداوند نماز شراب خوار را تا چهل روز نمی پذیرد). این به معنای سلب وجوب نماز از فرد نیست، بلکه به این معناست که او از ثواب و پاداش معنوی نماز محروم می گردد و ارتباط او با خداوند در این مدت تضعیف می شود. این امر نشان دهنده شدت کراهت این گناه در نظر خداوند و تأثیر عمیق آن بر طهارت معنوی انسان است.
فرصت توبه و بازگشت به سوی خداوند
با وجود تمام گناهان و پیامدهای سوء شرب خمر، درهای توبه و بازگشت به سوی خداوند همواره گشوده است. رحمت واسعه الهی شامل حال بندگانی می شود که از کرده خود پشیمان شده و با عزم راسخ به سوی پاکی و تقوا بازگردند. توبه نصوح و جبران گذشته، می تواند آثار سوء گناه را از بین برده و ارتباط با خداوند را از نو برقرار سازد. توبه به معنای پشیمانی قلبی از گناه، عزم بر ترک آن در آینده و جبران حقوقی است که پایمال شده است. در صورت توبه واقعی و بازگشت به مسیر صلاح، خداوند وعده بخشش گناهان را داده است. بنابراین، حتی برای کسانی که در دام این گناه افتاده اند، امید به رستگاری و پاکی دوباره وجود دارد.
نتیجه گیری
در بررسی جامع حکم مجازات شراب خواری، مشخص گردید که حرمت شراب در چندین آیه قرآن کریم به صورت تدریجی و قاطعانه تثبیت شده است. از اشارات اولیه در سوره نحل تا تحریم نهایی در سوره مائده، قرآن به وضوح شراب خواری را عملی پلید و شیطانی معرفی می کند. با این حال، قرآن کریم به صراحت مجازات دنیوی خاصی (حد) برای این گناه تعیین نکرده است.
برای تبیین مجازات دنیوی شرب خمر، باید به سایر منابع استنباط احکام اسلامی رجوع کرد. سنت پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به عنوان مفسر و مبین قرآن، در کنار عقل و اجماع فقها، نظام حقوقی و اخلاقی اسلام را تکمیل می کنند. بر اساس روایات متعدد و متواتر از معصومین (ع)، از جمله حدیث معروف امام صادق (ع) از «کتاب علی (ع)»، حد شرعی شرب خمر برای مسلمان، هشتاد تازیانه است. این حکم مورد اجماع فقهای شیعه بوده و در قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران نیز منعکس شده است. ماده 264 قانون مجازات اسلامی، مصرف هرگونه مسکر را مستوجب هشتاد ضربه شلاق می داند.
علاوه بر مجازات دنیوی، شرب خمر پیامدهای عمیق معنوی و اخروی نیز دارد که از جمله آن ها می توان به آثار سوء بر روح و اخلاق، و عدم قبولی نماز شارب خمر تا چهل روز اشاره کرد. اما در عین حال، درهای توبه همواره به روی بندگان باز است و بازگشت از این گناه کبیره، با عزم و پشیمانی واقعی، موجب بخشش الهی خواهد بود. این بررسی نشان می دهد که اسلام یک نظام جامع است که احکام خود را از منابع گوناگون استخراج کرده و به تمام ابعاد زندگی انسان، از جنبه های مادی و حقوقی تا ابعاد معنوی و اخلاقی، توجه دارد.