عمه همسر محرم است؟

از دیدگاه شریعت اسلام، عمه همسر (پدر زن) نامحرم محسوب می شود و رعایت تمامی احکام نامحرمی، از جمله حجاب شرعی، در مواجهه با ایشان ضروری است. شناخت دقیق حدود محرمیت و نامحرمیت در روابط سببی، برای تنظیم صحیح ارتباطات خانوادگی و رعایت موازین شرعی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این موضوع به ویژه برای زوجین جوان، درک درستی از حریم های فامیلی فراهم می آورد.

در جوامع اسلامی، ساختار خانواده و روابط خویشاوندی بر پایه اصول و احکام شرعی بنا نهاده شده است. یکی از مهم ترین این اصول، مسئله محرمیت و نامحرمیت است که حدود تعاملات، نگاه، پوشش و ازدواج را مشخص می کند. درک صحیح این احکام نه تنها به حفظ حریم های اخلاقی و معنوی کمک می کند، بلکه موجب آرامش روانی و استحکام بنیان خانواده می شود. با توجه به پیچیدگی های روابط خویشاوندی و تعدد تعاریف در فرهنگ های مختلف، ابهاماتی در مورد محرمیت برخی از افراد فامیل، به ویژه خویشاوندان سببی (ناشی از ازدواج)، ممکن است پیش بیاید. از جمله سوالات رایج در این حوزه، بحث پیرامون محرمیت عمه همسر است که پاسخ به آن، روشن کننده بسیاری از ابهامات مشابه خواهد بود.

عمه همسر از منظر شرع اسلام: نامحرم قطعی

از منظر فقه اسلامی، که بر پایه آیات قرآن کریم، سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اجماع فقها استوار است، عمه همسر (چه عمه پدری همسر و چه عمه مادری همسر) به هیچ عنوان محرم محسوب نمی شود. این حکم، صریح و بدون ابهام بوده و تمامی موازین مربوط به تعامل با نامحرم، نظیر لزوم رعایت حجاب شرعی، عدم مصافحه بدون حائل و پرهیز از خلوت کردن، در مورد ایشان لازم الاجرا است. شناخت این واقعیت، برای هر فرد مسلمانی که به دنبال رعایت دقیق احکام الهی در زندگی خود است، امری ضروری تلقی می شود. این حکم، از جمله اصول مسلم فقهی است که جای هیچ گونه تردیدی در آن نیست.

دسته بندی محارم در فقه اسلامی: درک مبانی محرمیت

برای درک صحیح چرایی نامحرم بودن عمه همسر، ابتدا لازم است با دسته بندی کلی محارم در فقه اسلامی آشنا شویم. محارم به کسانی اطلاق می شود که ازدواج با آن ها شرعاً حرام است و رعایت برخی از احکام مانند حجاب کامل، در برابر آن ها لازم نیست. این افراد به سه دسته اصلی تقسیم می شوند: محارم نسبی (خونی)، محارم سببی (ازدواجی) و محارم رضاعی (شیرخوارگی). هر یک از این دسته ها، مبانی و حدود مشخصی دارند که در ادامه به تفصیل مورد بررسی قرار می گیرند تا مرزهای دقیق محرمیت برای خواننده روشن شود.

محارم نسبی (خونی): ریشه های قرآنی و فقهی

محارم نسبی به آن دسته از خویشاوندانی گفته می شود که به واسطه تولد و اشتراک خون با انسان محرم می شوند. این نوع محرمیت، دائمی و غیرقابل تغییر است و ریشه در ساختار طبیعی خانواده و روابط خونی دارد. قرآن کریم در آیه ۲۳ سوره نساء، به صراحت به برخی از این محارم اشاره کرده است. این دسته شامل افراد زیر می شود:

* پدران و اجداد پدری و مادری: شامل پدر، پدربزرگ و تمام اجداد پدری و مادری، هر چه بالاتر روند.
* فرزندان و نوادگان: شامل پسر، دختر، نوه های پسری و دختری و تمامی نسل های پایین تر، هر چه پایین تر روند.
* برادران و خواهران: شامل برادر و خواهر تنی (پدر و مادر مشترک)، ابی (پدر مشترک) و امی (مادر مشترک).
* عموها و عمه ها: شامل عمو و عمه خود فرد (یعنی خواهر و برادر پدر فرد) و همچنین عموها و عمه های پدر و مادر و اجداد فرد (خواهران و برادران پدر و مادر فرد و اجدادشان).
* دایی ها و خاله ها: شامل دایی و خاله خود فرد (یعنی خواهر و برادر مادر فرد) و همچنین دایی ها و خاله های پدر و مادر و اجداد فرد (خواهران و برادران پدر و مادر فرد و اجدادشان).

توضیح آنکه، عمه همسر در این دسته از محارم قرار نمی گیرد، زیرا هیچ نسبت خونی مستقیمی با خود فرد ندارد. عمه همسر، خواهر پدرِ همسر است و این خویشاوندی از طریق ازدواج با همسر ایجاد شده، نه از طریق نسبت خونی مستقیم با خود شخص. به عبارت دیگر، او نه عمه خونی خود شخص است و نه عمه خونی پدر یا مادر شخص.

محارم سببی (ازدواجی): دایره محدود پیوندهای زناشویی

محارم سببی کسانی هستند که محرمیت آن ها به واسطه عقد ازدواج صحیح (دائم یا موقت) ایجاد می شود. این نوع محرمیت نیز دائمی است، حتی اگر پس از ازدواج، طلاق یا فوت همسر رخ دهد. اما دایره این محارم بسیار محدودتر از محارم نسبی است و تنها شامل افراد مشخصی می شود که در فقه به صراحت ذکر شده اند. موارد اصلی محارم سببی عبارتند از:

* مادر همسر (مادرزن/مادرشوهر): به محض عقد ازدواج، مادر همسر و تمامی اجداد او (مادربزرگ ها) بر انسان محرم ابدی می شوند. این محرمیت حتی پس از طلاق یا فوت همسر نیز باقی می ماند.
* پدر همسر (پدرزن/پدرشوهر): به محض عقد ازدواج، پدر همسر و تمامی اجداد او (پدربزرگ ها) بر انسان محرم ابدی می شوند. این محرمیت نیز پس از طلاق یا فوت همسر باقی است.
* دختر همسر از همسر قبلی (ربیبه): اگر مردی با زنی ازدواج کند و با او نزدیکی (دخول) کرده باشد، دختران آن زن از شوهر قبلی اش، بر آن مرد محرم ابدی می شوند. اما اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، محرمیت ایجاد نمی شود و مرد می تواند پس از طلاق یا فوت همسر، با دختر او ازدواج کند.
* همسر فرزند (عروس): به محض عقد ازدواج فرزند، همسر فرزند (عروس) بر پدرشوهر و پدر و اجداد او محرم ابدی می شود.

باید تأکید کرد که خویشاوندان دیگر همسر، مانند عمه، خاله، عمو و دایی همسر، در دسته محارم سببی قرار نمی گیرند. محرمیت سببی صرفاً به حلقه اول (والدین و فرزندان همسر) محدود می شود و به خویشاوندان حاشیه ای همسر سرایت نمی کند. این یک اصل مهم در فقه اسلامی است که اغلب مورد اشتباه قرار می گیرد.

محارم رضاعی (شیرخوارگی): شرایط خاص و محدودیت ها

محرمیت رضاعی حالتی است که به واسطه شیر خوردن یک نوزاد از زنی غیر از مادر خود، با رعایت شرایط شرعی خاص، ایجاد می شود. این محرمیت، اثراتی مشابه محرمیت نسبی دارد، یعنی ازدواج با آن ها حرام و رعایت حجاب کامل در برابر آن ها لازم نیست. شرایط ایجاد محرمیت رضاعی بسیار دقیق و پیچیده است و شامل موارد زیر می شود:

* شیر باید از یک زن و از یک شوهر (صاحب شیر) باشد.
* نوزاد باید حداقل ۱۵ مرتبه متوالی یا یک شبانه روز کامل از شیر بخورد.
* نوزاد باید قبل از پایان دو سالگی قمری شیر خورده باشد.
* شیر باید خالص باشد و با غذای دیگر مخلوط نشده باشد.

در صورت تحقق تمامی این شرایط، زن شیرده، مادر رضاعی نوزاد محسوب می شود و شوهر او، پدر رضاعی نوزاد. به همین ترتیب، فرزندان زن شیرده، خواهر و برادر رضاعی نوزاد و والدین و خواهر و برادر زن شیرده نیز به نوزاد محرم می شوند. همچنین فرزندان زن شیرده (چه آنها که از صاحب شیر باشند و چه از شوهر دیگر) و نیز خواهر و برادر رضاعی صاحب شیر هم به نوزاد محرم خواهند شد.

به ندرت و در موارد بسیار خاص و نادر، ممکن است عمه همسر (یا سایر خویشاوندان همسر) از طریق محرمیت رضاعی، محرم شوند. این امر مستلزم آن است که فرد (مرد یا زن) مستقیماً از عمه همسر خود یا از کسی که با عمه همسر خویشاوندی رضاعی محرم کننده دارد، شیر خورده باشد که در عمل بسیار غیرمتعارف است. بنابراین، قاعده کلی بر این است که عمه همسر از طریق شیرخوارگی نیز محرم نمی شود، مگر با اثبات دقیق شرایط شرعی.

ادله فقهی نامحرم بودن عمه همسر: استناد به منابع اسلامی

نامحرم بودن عمه همسر، بر پایه های مستحکم فقهی و شرعی استوار است. این حکم نه تنها اجماع فقها را به همراه دارد، بلکه ریشه در آیات محکم قرآن کریم و اصول کلی تشریع اسلامی دارد. درک این دلایل به عمق بخشیدن به بینش شرعی و اطمینان خاطر در رعایت احکام کمک می کند.

آیات قرآن کریم و حدود محارم

مهم ترین منبع برای شناخت محارم، آیه ۲۳ سوره نساء است که به صراحت، لیست محارم نسبی و سببی را بیان می کند:

«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِکُمْ وَرَبَائِبُکُمُ اللَّاتِی فِی حُجُورِکُمْ مِنْ نِسَائِکُمُ اللَّاتِی دَخَلْتُم بِهِنَّ فَإِن لَّمْ تَکُونُوا دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلَابِکُمْ وَأَن تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُورًا رَّحِیمًا»

«(ازدواج با) مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمه هایتان، و خاله هایتان، و دختران برادر، و دختران خواهر، و مادرانی که شما را شیر داده اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته اند از همسرانی که با آنها آمیزش کرده اید – و اگر با آنها آمیزش نکرده اید، گناهی بر شما نیست (که با دخترانشان ازدواج کنید) و همسران پسرانتان که از نسل شما هستند، و جمع بین دو خواهر – مگر آنچه در گذشته واقع شده – بر شما حرام شده است. خداوند آمرزنده و مهربان است.»

در این آیه، لیست دقیقی از محارم ذکر شده است. اگر به دقت در این لیست بنگریم، خواهیم دید که خویشاوندان حاشیه ای همسر، مانند عمه همسر، خاله همسر، عموی همسر یا دایی همسر، در آن ذکر نشده اند. این عدم ذکر، خود دلیلی بر عدم محرمیت این افراد است؛ زیرا اصل در فقه اسلامی بر عدم محرمیت است، مگر اینکه دلیلی خاص برای آن وجود داشته باشد. محارم سببی تنها به مادران همسر، دختران همسر (با شرایط خاص) و همسران فرزندان (عروس) محدود شده اند.

اجماع فقها و فتاوای مراجع عظام تقلید

علاوه بر استناد به قرآن، یکی دیگر از دلایل محکم بر نامحرم بودن عمه همسر، اجماع و اتفاق نظر فقهای شیعه در طول تاریخ است. تمامی مراجع عظام تقلید، بدون استثنا، در رساله های عملیه خود و در پاسخ به استفتائات، بر نامحرم بودن خویشاوندان حاشیه ای همسر (مانند عمه، خاله، عمو و دایی همسر) تصریح کرده اند. این اجماع نشان دهنده استحکام و وضوح این حکم در فقه اسلامی است. عدم وجود نظر مخالفی در میان فقهای معتبر، به این حکم قطعیت و اعتبار ویژه ای می بخشد.

اصل عدم محرمیت

یکی از اصول بنیادین در استنباط احکام شرعی، «اصل عدم محرمیت» است. به این معنا که هرگاه در مورد محرمیت فردی شک و تردید وجود داشته باشد، اصل بر نامحرم بودن اوست، مگر اینکه دلیل قاطع شرعی برای محرمیت او ارائه شود. محرمیت یک استثنا است که نیاز به دلیل شرعی روشن دارد. از آنجا که هیچ دلیل شرعی (از قرآن، سنت، اجماع یا عقل) بر محرمیت عمه همسر وجود ندارد، طبق این اصل، او نامحرم تلقی می شود. محرمیت سببی، دایره ای محدود و مشخص دارد و نمی توان آن را به تمامی خویشاوندان همسر گسترش داد.

پیامدهای عملی نامحرم بودن عمه همسر در زندگی روزمره

شناخت حکم نامحرم بودن عمه همسر، تنها یک مسئله نظری نیست، بلکه پیامدهای عملی مهمی در زندگی روزمره، به ویژه در روابط خانوادگی و اجتماعی، دارد. رعایت این پیامدها برای هر فرد متدین، به منظور عمل به دستورات الهی و حفظ حریم های شرعی، ضروری است.

لزوم رعایت حجاب کامل شرعی

مهم ترین پیامد عملی نامحرم بودن عمه همسر، لزوم رعایت حجاب کامل شرعی در برابر ایشان است. همانطور که زن در برابر هر مرد نامحرمی باید حجاب خود را رعایت کند، در برابر عمه شوهرش نیز باید این حکم را مراعات نماید. این حکم شامل پوشاندن تمام بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ می شود و برای مرد نیز رعایت نگاه و عدم لمس مستقیم واجب است. مرد نیز در مقابل عمه همسر خود (خواهر پدر همسرش) نامحرم است و باید نگاه خود را کنترل کند و از لمس یا شوخی های نامناسب پرهیز نماید. این حکم متقابل، از هرگونه مفسده و لغزش جلوگیری می کند.

محدودیت در ارتباطات و تعاملات

علاوه بر حجاب، تعاملات و ارتباطات نیز با محدودیت هایی مواجه می شود:

* عدم جواز مصافحه (دست دادن) مستقیم: دست دادن با نامحرم، مگر از روی حائل و بدون قصد لذت، جایز نیست. این حکم شامل مصافحه با عمه همسر نیز می شود. بنابراین، اگر نیاز به دست دادن باشد، باید با استفاده از دستکش یا پارچه و بدون لمس مستقیم صورت گیرد و از فشردن دست پرهیز شود.
* عدم جواز خلوت کردن: تنها ماندن در مکانی که دید دیگران به آن نباشد یا احتمال حضور فرد دیگری وجود نداشته باشد (خلوت با نامحرم)، حرام است؛ زیرا زمینه را برای گناه فراهم می کند. این قاعده نیز در مورد عمه همسر صادق است و نباید با ایشان در خلوت قرار گرفت.
* لزوم رعایت حدود شرعی در گفتار و رفتار: گفتار با نامحرم باید عاری از هرگونه ظرافت، نرمی و حالتی باشد که موجب تحریک یا مفسده شود. شوخی های نامناسب، نگاه های طولانی یا با قصد لذت، و هرگونه رفتاری که حریم ها را بشکند، ممنوع است. این امر به حفظ فضای معنوی و اخلاقی در روابط خانوادگی کمک شایانی می کند.

حکم ازدواج

یکی از نتایج مهم نامحرم بودن عمه همسر، این است که در صورت فوت یا طلاق همسر، ازدواج با عمه همسر شرعاً بلامانع است. از آنجا که هیچ محرمیتی بین فرد و عمه همسرش وجود ندارد، موانع ازدواج محارم نیز در این مورد صادق نیست. البته، هرچند از نظر شرعی این ازدواج جایز است، اما از نظر عرفی و اجتماعی ممکن است در برخی فرهنگ ها پسندیده نباشد و پیامدهای خاص خود را به دنبال داشته باشد که البته این امر تأثیری بر حکم شرعی جواز ازدواج ندارد. این نکته نشان دهنده آن است که دایره محارم محدود و مشخص است و به صرف خویشاوندی سببی، هر فردی محرم نمی شود.

تبیین احکام محرمیت برای سایر خویشاوندان سببی پرکاربرد

با توجه به مبانی مطرح شده، می توان احکام مربوط به محرمیت سایر خویشاوندان سببی پرکاربرد را نیز به سادگی استنباط کرد. این توضیحات به رفع ابهامات رایج در خصوص محرمیت برخی از اعضای فامیل کمک می کند و مرزهای تعاملات را روشن می سازد.

خاله همسر، عموی همسر، دایی همسر

همانند عمه همسر، خاله همسر (خواهر مادر همسر)، عموی همسر (برادر پدر همسر) و دایی همسر (برادر مادر همسر) نیز نامحرم محسوب می شوند. هیچ یک از این افراد، در دسته محارم نسبی، سببی یا رضاعی (در حالت عادی) قرار نمی گیرند. بنابراین، تمامی احکامی که برای عمه همسر ذکر شد، از جمله لزوم رعایت حجاب کامل شرعی، عدم مصافحه مستقیم و پرهیز از خلوت، در مورد خاله، عمو و دایی همسر نیز کاملاً صادق است. این امر، نشان دهنده یک قاعده کلی در فقه است که محرمیت سببی به اصول و فروع مستقیم همسر محدود می شود و شامل خویشاوندان حاشیه ای (مانند عمو، عمه، دایی و خاله) نمی گردد.

زن برادر و برادر زن

زن برادر (همسر برادر) بر فرد نامحرم است. مرد باید در برابر زن برادر خود رعایت حجاب و سایر احکام نامحرمی را داشته باشد. همچنین، برادر زن (برادر همسر) نیز بر زن (خواهرشوهر) نامحرم است و رعایت حریم ها ضروری است. نکته مهم در مورد برادر زن، حرمت جمع بین دو خواهر است؛ یعنی مرد نمی تواند همزمان هم با همسرش و هم با خواهر همسرش ازدواج کند. اگر همسر در قید حیات باشد و طلاق نگرفته باشد، ازدواج با خواهرش حرام است، اما پس از فوت یا طلاق و اتمام عده، ازدواج با خواهر همسر بلامانع است. این حکم به معنای محرمیت برادر زن نیست، بلکه یک منع ازدواج خاص است.

باجناق ها

بین باجناق ها (شوهران دو خواهر) هیچ گونه محرمیتی وجود ندارد. آن ها نسبت به یکدیگر کاملاً نامحرم هستند و هیچ یک از احکام محرمیت شامل حالشان نمی شود. تنها وجه مشترک آن ها، خویشاوندی سببی همسرانشان است که برای ایجاد محرمیت کفایت نمی کند.

شرایط محرمیت رضاعی (عمومی تر)

همان طور که پیش تر اشاره شد، محرمیت رضاعی شرایط دقیق و پیچیده ای دارد. صرفاً گمان به شیر خوردن یا شنیدن نقل قول های غیرمستند مبنی بر آن، باعث ایجاد محرمیت نمی شود. برای اثبات محرمیت رضاعی، لازم است تمامی شرایط شرعی آن به دقت احراز شود. در موارد مشکوک یا مبهم، اکیداً توصیه می شود که با کارشناس فقهی یا مرجع تقلید مشورت شود تا از بروز اشتباه و رعایت نشدن احکام شرعی جلوگیری به عمل آید. تشخیص محرمیت رضاعی بر عهده متخصصان دینی است و نباید بر پایه حدس و گمان بنا شود.

اهمیت رعایت حریم های شرعی در تحکیم خانواده و جامعه

رعایت دقیق و آگاهانه احکام محرمیت و نامحرمیت در اسلام، نه تنها یک تکلیف فردی است، بلکه نقش حیاتی در سلامت و استحکام بنیان خانواده و جامعه ایفا می کند. این حریم ها، ستون های اصلی اخلاق و معنویت در روابط انسانی هستند و نادیده گرفتن آن ها می تواند پیامدهای زیانباری در پی داشته باشد.

نقش در حفظ اخلاق و عفت

تعیین مرزهای محرمیت و نامحرمیت، به طور مستقیم به حفظ عفت و پاکدامنی در جامعه کمک می کند. با مشخص شدن افراد محرم، زمینه برای روابطی سرشار از محبت و صمیمیت فراهم می شود که در آن نیازی به رعایت حجاب و حریم های سختگیرانه نیست. در مقابل، برای نامحرمان، با تعیین حدود مشخص در نگاه، گفتار و پوشش، از بروز هرگونه وسوسه، گناه و مفسده پیشگیری می گردد. این نظام، یک سد محکم در برابر فروپاشی اخلاقی و شیوع فساد است و به افراد امکان می دهد در محیطی امن و سالم، روابط اجتماعی خود را شکل دهند.

استحکام بنیان خانواده

خانواده، هسته اصلی جامعه است و سلامت آن، تضمین کننده سلامت کل جامعه است. احکام محرمیت با تنظیم روابط درون خانواده و میان خویشاوندان، به استحکام آن کمک می کند. وقتی همسران بدانند که خویشاوندان حاشیه ای آن ها (مانند عمه، خاله، عمو و دایی همسر) نامحرم هستند و باید حریم ها رعایت شود، از بروز سوءتفاهم ها، حسادت ها و تزلزل در اعتماد جلوگیری می شود. رعایت حجاب و حدود شرعی، احترام متقابل را افزایش داده و مانع از ورود افراد به قلمروهای ممنوعه می گردد و در نتیجه، صمیمیت و وفاداری میان زوجین تقویت می شود. این نظام، فضایی آرام و معنوی برای رشد فرزندان نیز فراهم می آورد.

ارتقای آرامش معنوی و روانی

برای فرد مسلمان، آگاهی و عمل به احکام شرعی، منبع آرامش روانی و معنوی است. وقتی فرد بداند که روابطش با دیگران بر اساس موازین الهی تنظیم شده، از اضطراب و نگرانی های ناشی از احتمال ارتکاب گناه رها می شود. این آرامش، در پرتو رضایت خداوند متعال و احساس پاکی و طهارت به دست می آید. رعایت این حریم ها، نه تنها به نفع فرد، بلکه به نفع کل جامعه اسلامی است و به ساختن جامعه ای مبتنی بر تقوا و اخلاق کمک می کند.

جمع بندی و توصیه های نهایی

در پرتو آموزه های فقه اسلامی، پاسخ به سوال آیا عمه همسر محرم است؟ به وضوح مشخص است: خیر، عمه همسر (چه عمه پدری و چه عمه مادری) نامحرم محسوب می شود. این حکم، بر پایه های مستحکم قرآنی و اجماع فقها استوار بوده و هیچ گونه تردیدی در آن راه ندارد. محرمیت در اسلام دایره مشخص و محدودی دارد که به سه دسته نسبی، سببی و رضاعی تقسیم می شود. خویشاوندان حاشیه ای همسر، مانند عمه، خاله، عمو و دایی همسر، در هیچ یک از این دسته ها قرار نمی گیرند و باید تمامی احکام مربوط به نامحرم، از جمله رعایت حجاب شرعی، عدم مصافحه بدون حائل و پرهیز از خلوت، در قبال ایشان مراعات شود.

شناخت و عمل به این احکام، نه تنها یک وظیفه شرعی فردی است، بلکه نقش اساسی در حفظ سلامت اخلاقی، استحکام بنیان خانواده و ارتقای آرامش معنوی در جامعه دارد. توصیه می شود که تمامی افراد، به ویژه زوجین جوان، با آگاهی کامل از این حدود شرعی، روابط خانوادگی و اجتماعی خود را تنظیم کنند تا از هرگونه خطا و لغزش احتمالی دوری جویند. در صورت بروز هرگونه ابهام یا سوال در مورد موارد خاص، بهترین راهکار، مراجعه و مشورت با مراجع عظام تقلید و کارشناسان فقهی است که می توانند با تبیین دقیق احکام، راهگشای مومنین باشند. در نهایت، پایبندی به این موازین، ضامن سعادت دنیا و آخرت خواهد بود.