در چه صورتی مهریه به زن تعلق میگیرد
مهریه به محض جاری شدن عقد نکاح، اعم از دائم یا موقت، به ملکیت زن درمی آید و او می تواند در هر زمان آن را مطالبه کند. این حق مالی، اصلی ترین تضمین مالی زن در زندگی مشترک و پس از آن محسوب می شود و ریشه در قوانین شرعی و مدنی ایران دارد.
مهریه به عنوان یکی از مهم ترین و اصلی ترین حقوق مالی زن در فرهنگ و نظام حقوقی ایران شناخته می شود. این حق که بر پایه عقد نکاح بنیان نهاده شده، ابعاد گوناگون و شرایط ویژه ای دارد که آشنایی با آن ها برای هر دو طرف ازدواج ضروری است. تصورات و باورهای نادرست بسیاری پیرامون تعلق یا عدم تعلق مهریه در جامعه وجود دارد که می تواند منجر به سردرگمی و بروز اختلافات حقوقی شود. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و دقیق، به بررسی تمامی سناریوهای قانونی می پردازد که در آن ها مهریه به زن تعلق می گیرد، از زمان انعقاد عقد تا مراحل پیچیده مطالبه آن در شرایط مختلف زندگی مشترک و پس از آن. ما در این نوشتار تلاش می کنیم تا با اتکا به مواد قانونی و رویه های قضایی جاری، ابهامات را برطرف کرده و اطلاعات حقوقی صحیح را در اختیار مخاطبان قرار دهیم تا زوجین با آگاهی کامل از حقوق و تعهدات خود، به بهترین شکل ممکن تصمیم گیری نمایند.
مبانی و انواع مهریه؛ پایه و اساس تعلق
مهریه چیست و لحظه تعلق قانونی آن
مهریه یا صداق، مالی است که مرد در زمان عقد نکاح (دائم یا موقت) به همسر خود می پردازد یا متعهد به پرداخت آن می شود. طبق ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی، هر چیزی که مالیت داشته و قابل تملک باشد، می تواند به عنوان مهریه قرار گیرد. این مال می تواند شامل سکه، طلا، وجه نقد، املاک، منقولات و حتی آموزش یا هرگونه خدمتی باشد که دارای ارزش مالی است. اهمیت مهریه در نظام حقوقی ایران به حدی است که حتی در صورت عدم ذکر صریح آن در عقد نکاح، زن همچنان مستحق نوعی از مهریه خواهد بود.
لحظه تعلق قانونی مهریه به زن، یکی از نکات کلیدی و اساسی در مبحث مهریه است. بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، به محض جاری شدن عقد نکاح، زن مالک تمام مهریه می شود. این بدان معناست که حتی یک روز پس از عقد، زن می تواند مهریه خود را مطالبه کند و مرد موظف به پرداخت آن است. مالکیت زن نسبت به مهریه، از نوع مالکیت کامل است و او می تواند هرگونه تصرفی در آن داشته باشد؛ از جمله انتقال، بخشش، یا مطالبه آن. این قاعده، قطع نظر از اینکه زندگی مشترک آغاز شده باشد یا نه، یا نزدیکی صورت گرفته باشد یا خیر، پابرجا است. همین اصل است که به زن این اختیار را می دهد تا در طول زندگی مشترک و پیش از هرگونه جدایی، برای دریافت مهریه خود اقدام کند.
انواع مهریه و شرایط خاص تعلق هر یک
قانون گذار ایران، با در نظر گرفتن سناریوهای مختلف در زمان عقد، انواع متفاوتی از مهریه را پیش بینی کرده است که هر یک شرایط تعلق خاص خود را دارند:
- مهرالمسمی: این نوع مهریه، رایج ترین شکل مهریه است و به مالی اطلاق می شود که میزان و نوع آن به صراحت و با توافق کامل زوجین در زمان عقد نکاح تعیین و در سند ازدواج درج می گردد. مهرالمسمی باید دارای ارزش مالی، قابلیت تملک و قابل انتقال باشد. در صورتی که مهرالمسمی به درستی و با رعایت شرایط قانونی تعیین شده باشد، زن مستحق دریافت کامل آن خواهد بود، مگر در موارد استثنایی خاص که قانون نصف شدن یا عدم تعلق آن را پیش بینی کرده است (مانند طلاق قبل از نزدیکی).
- مهرالمثل: در شرایطی که مهریه در عقد نکاح دائم ذکر نشده باشد یا اینکه مهریه تعیین شده (مهرالمسمی) به دلیل عدم رعایت شرایط قانونی باطل باشد (مثلاً مالیت نداشته باشد)، اما نزدیکی بین زوجین صورت گرفته باشد، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. برای تعیین مهرالمثل، ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی معیار را نظر به وضعیت زن از حیث شرافت خانوادگی و سایر صفات و موقعیت او نسبت به اماثل و اقران و همچنین نسبت به عرف و عادات اهل محل و غیره می داند. به عبارت دیگر، با در نظر گرفتن شأن اجتماعی، تحصیلات، وضعیت خانوادگی و سایر خصوصیات زن و عرف جامعه، میزان مهرالمثل توسط دادگاه تعیین می شود.
- مهرالمتعه: این نوع مهریه زمانی مطرح می شود که در عقد نکاح دائم، مهریه به طور کلی تعیین نشده باشد و طلاق قبل از وقوع نزدیکی رخ دهد. در چنین حالتی، مرد موظف است مبلغی را به عنوان مهرالمتعه به زن بپردازد. بر خلاف مهرالمثل که بر پایه شأن زن تعیین می شود، مهرالمتعه بر اساس وضعیت مالی مرد تعیین می گردد (ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی). یعنی دادگاه با در نظر گرفتن توانایی مالی مرد، میزان متعه را مشخص می کند.
- مهریه عندالمطالبه: مهریه عندالمطالبه به این معنی است که زن می تواند در هر زمان که بخواهد، تمام یا بخشی از مهریه خود را از مرد مطالبه کند. در این نوع مهریه، برای مطالبه نیازی به اثبات توانایی مالی مرد نیست و مرد موظف به پرداخت آن است. در صورت عدم پرداخت، زن می تواند از طریق مراجع قانونی (اداره ثبت یا دادگاه) اقدام به وصول آن نماید. بخش عمده مهریه های ثبت شده در سند ازدواج از نوع عندالمطالبه است.
- مهریه عندالاستطاعه: در این نوع مهریه، پرداخت آن مشروط به توانایی مالی مرد است. به این معنا که زن تنها زمانی می تواند مهریه را مطالبه کند که مرد از استطاعت و توانایی مالی برای پرداخت آن برخوردار باشد. بار اثبات توانایی مالی مرد در مهریه عندالاستطاعه بر عهده زن است و زن باید برای مطالبه مهریه، دارایی های مرد را به دادگاه معرفی و اثبات کند. تفاوت اصلی آن با عندالمطالبه در این است که در عندالاستطاعه، تا زمانی که توانایی مرد اثبات نشود، زن نمی تواند برای جلب مرد یا توقیف اموال وی به جز مستثنیات دین اقدام کند.
- مهرالسنه: مهرالسنه یک اصطلاح فقهی است که به میزان مهریه حضرت فاطمه زهرا (س)، دختر گرامی پیامبر اسلام (ص)، اشاره دارد. این میزان برابر با پانصد درهم نقره (حدود ۵۰ مثقال نقره) بوده است. در برخی موارد، ممکن است در سند ازدواج، مهریه را مهرالسنه ذکر کنند که در این صورت، معادل ارزش ریالی یا سکه ای پانصد درهم نقره در زمان مطالبه، به زن تعلق می گیرد. تعیین آن مستلزم توافق طرفین و قید صریح در سند نکاح است.
سناریوهای رایج و خاص در مطالبه و تعلق مهریه
تعلق مهریه به زن صرفاً محدود به زمان طلاق نیست و در طول زندگی مشترک و حتی پس از فوت یکی از زوجین نیز شرایط خاص خود را دارد. درک این سناریوها برای آگاهی از حقوق و تعهدات هر یک از طرفین حائز اهمیت است.
تعلق مهریه در طول زندگی مشترک و بدون طلاق
بر خلاف تصور عمومی که مهریه را تنها در زمان طلاق قابل مطالبه می دانند، زن می تواند در هر زمانی از طول زندگی مشترک و بدون نیاز به درخواست طلاق، مهریه عندالمطالبه خود را از همسرش مطالبه کند. این حق بر اساس اصل مالکیت زن بر مهریه از زمان عقد نکاح استوار است.
- حق حبس مهریه: ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی به زن این حق را می دهد که تا زمانی که مهریه او تسلیم نشده است، می تواند از ایفای وظایف زناشویی خودداری کند، مشروط بر اینکه نزدیکی بین آن ها صورت نگرفته باشد. این حق به حق حبس معروف است. در این حالت، اگر زن حق حبس خود را اعمال کند و از تمکین (خاص) خودداری ورزد، نفقه به او تعلق خواهد گرفت، زیرا عدم تمکین او ناشی از اعمال حق قانونی اش است. اما پس از یک بار نزدیکی، حق حبس ساقط می شود و زن نمی تواند با استناد به آن از تمکین خودداری کند. با این حال، حتی پس از سقوط حق حبس نیز، حق زن برای مطالبه مهریه از بین نمی رود.
- مطالبه مهریه در هر زمان از زندگی زناشویی (عندالمطالبه): زن می تواند با مراجعه به اداره ثبت اسناد و املاک (از طریق دفترخانه ثبت ازدواج) یا دادگاه خانواده، برای مطالبه مهریه عندالمطالبه خود اقدام کند. این اقدام نیازی به اثبات اختلافات خانوادگی یا قصد طلاق ندارد و صرفاً اعمال حق مالکیت زن بر مال خود است.
تعلق مهریه در صورت طلاق
یکی از پرتکرارترین موارد مطالبه مهریه، زمانی است که زوجین قصد جدایی دارند. در این حالت، شرایط تعلق مهریه بسته به نوع طلاق متفاوت است:
- طلاق از طرف مرد: اگر مرد بدون هیچ دلیل موجهی (که در دادگاه ثابت شود) تصمیم به طلاق همسرش بگیرد، زن مستحق دریافت کامل مهریه (عندالمطالبه) یا مهریه عندالاستطاعه خود است. در این نوع طلاق، حق زن برای مهریه خدشه دار نمی شود.
- طلاق از طرف زن: این یک باور غلط رایج است که اگر زن درخواست طلاق دهد، مهریه به او تعلق نمی گیرد. پاسخ صریح و قاطع این است: بله، مهریه به زن تعلق می گیرد، صرف نظر از اینکه درخواست طلاق از چه کسی باشد. مهریه، حق مالی است که با عقد نکاح به زن تعلق گرفته و استحقاق زن برای دریافت آن، ارتباطی به اینکه چه کسی متقاضی طلاق است، ندارد. البته، در صورتی که طلاق از نوع خلع باشد، زن برای جلب رضایت مرد به طلاق، تمام یا بخشی از مهریه خود را به او بذل (می بخشد) می کند. در این حالت، بخشش مهریه برای تحقق طلاق خلع است و نه سلب حق اولیه مهریه.
- طلاق توافقی: در طلاق توافقی، زوجین بر سر تمامی مسائل مالی و غیرمالی، از جمله مهریه، نفقه، حضانت فرزندان و جهیزیه به توافق می رسند. در این نوع طلاق، زن می تواند بر اساس توافق، تمام مهریه خود را دریافت کند، بخشی از آن را ببخشد، یا در ازای دریافت حقوق دیگر (مانند حضانت فرزندان یا حق طلاق)، مهریه خود را به طور کامل یا جزئی به مرد ببخشد. دادگاه این توافقات را محترم شمرده و بر اساس آن حکم صادر می کند.
تعلق مهریه به دختر باکره
وضعیت مهریه برای دختری که باکره است و نزدیکی بین او و همسرش صورت نگرفته، تفاوت هایی دارد:
- در صورت طلاق قبل از نزدیکی: بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود. این حکم برای حفظ حقوق زن و در عین حال رعایت انصاف در شرایطی است که زندگی مشترک و رابطه زناشویی آغاز نشده است.
- در صورت فوت مرد قبل از نزدیکی: اگر مرد قبل از نزدیکی فوت کند، زن باکره مستحق دریافت تمام مهریه خواهد بود. در این حالت، چون طلاقی صورت نگرفته است، حکم نصف شدن مهریه جاری نیست و مهریه از ترکه مرد (اموال به جا مانده از او) به طور کامل به زن پرداخت می شود.
تعلق مهریه در عقد موقت (صیغه)
عقد موقت یا صیغه نیز مانند عقد دائم، ایجادکننده حق مهریه برای زن است، اما تفاوت های کلیدی در شرایط آن وجود دارد:
- لزوم تعیین مهریه در عقد موقت: بر خلاف عقد دائم که در صورت عدم تعیین مهریه، زن مستحق مهرالمثل یا مهرالمتعه می شود، در عقد موقت، عدم تعیین مهریه در عقد موقت موجب بطلان عقد است (ماده ۱۰۹۵ قانون مدنی). به این معنا که مهریه باید حتماً در زمان عقد موقت مشخص شود و در صورت عدم تعیین، عقد باطل خواهد بود.
- تعلق مهریه به محض عقد: همانند عقد دائم، مهریه در عقد موقت نیز به محض جاری شدن صیغه عقد، به ملکیت زن درمی آید و او می تواند آن را مطالبه کند.
- شرایط مطالبه و تفاوت با عقد دائم: در عقد موقت، با پایان مدت زمان عقد، رابطه زوجیت خودبه خود منقضی می شود و نیاز به طلاق نیست. اگر تمام مهریه در عقد موقت (مثلاً ماهیانه) پرداخت نشده باشد، زن می تواند برای مطالبه مابقی آن اقدام کند.
- اهمیت ثبت رسمی و چالش های عدم ثبت: گرچه ثبت عقد موقت الزامی نیست، اما عدم ثبت آن می تواند چالش هایی را در اثبات وجود عقد و میزان مهریه در صورت بروز اختلاف ایجاد کند. در این حالت، زن باید با ارائه شهود یا دلایل دیگر، وجود عقد و توافق بر مهریه را ثابت کند.
تعلق مهریه در صورت فوت یکی از زوجین
فوت یکی از زوجین نیز بر وضعیت مهریه تأثیرگذار است:
- فوت زن: اگر زن قبل از دریافت مهریه خود فوت کند، حق مهریه او به ورثه اش منتقل می شود. در این صورت، ورثه زن می توانند مهریه را از ترکه مرد (اموال به جا مانده از او) مطالبه کنند.
- فوت مرد: اگر مرد قبل از پرداخت مهریه به همسرش فوت کند، مهریه زن جزو دیون ممتازه مرد محسوب می شود و زن می تواند مهریه خود را از ترکه مرد (قبل از تقسیم بین سایر وراث) دریافت کند. این امر نشان می دهد که مهریه، حق مالی مستقل و قدرتمند زن است که حتی با فوت مرد نیز ساقط نمی شود.
رفع ابهامات و باورهای غلط در خصوص عدم تعلق مهریه
در جامعه ما، باورهای غلط و ابهامات زیادی پیرامون شرایط عدم تعلق مهریه به زن وجود دارد که لازم است از منظر حقوقی مورد بررسی و اصلاح قرار گیرند. شناخت این موارد برای جلوگیری از سردرگمی و تصمیم گیری های نادرست حیاتی است.
آیا خیانت زن باعث از بین رفتن مهریه می شود؟
پاسخ صریح و قاطع به این سوال، «خیر» است. خیانت زن به هیچ عنوان باعث از بین رفتن حق مهریه او نمی شود. مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن عقد نکاح، به ملکیت زن درمی آید و مستقل از رفتار اخلاقی یا اعمال ناشایست زن (مانند خیانت یا رابطه نامشروع) است. قوانین مدنی ایران، خیانت را به عنوان یکی از شرایط ساقط کننده مهریه به رسمیت نمی شناسند. حتی اگر زن مرتکب جرمی شده باشد، این موضوع تأثیری بر حق او برای دریافت مهریه نخواهد داشت و مهریه همچنان به او تعلق می گیرد. البته خیانت زن می تواند در دعاوی دیگر مانند طلاق از طرف مرد یا مطالبه نفقه تأثیرگذار باشد، اما هرگز به حق مهریه او خدشه ای وارد نمی کند. این یک باور غلط بسیار رایج است که باید تصحیح شود.
آیا عدم تمکین زن باعث از بین رفتن مهریه می شود؟
پاسخ این سوال نیز «خیر» است. عدم تمکین زن، باعث از بین رفتن حق مهریه او نمی شود. عدم تمکین (به معنای خودداری زن از انجام وظایف زناشویی) تنها می تواند منجر به قطع نفقه زن شود و در صورتی که عدم تمکین زن ثابت شود، زن ناشزه محسوب شده و حق دریافت نفقه را از دست می دهد. اما مهریه، همانطور که قبلاً ذکر شد، حقی مالی است که به محض عقد به زن تعلق می گیرد و عدم تمکین، ارتباطی به سقوط این حق ندارد. بنابراین، حتی اگر زن به دلیل عدم تمکین، ناشزه شناخته شود، همچنان می تواند مهریه خود را مطالبه کند. تنها استثنای این قاعده، در صورتی است که زن از حق حبس خود استفاده کند (یعنی قبل از اولین نزدیکی، تا دریافت مهریه از تمکین خودداری کند) که در این حالت نفقه نیز به او تعلق می گیرد. اما پس از اولین نزدیکی، حق حبس ساقط شده و در صورت عدم تمکین، زن تنها از حق نفقه محروم می شود، نه مهریه.
بخشش مهریه توسط زن (ابراء، هبه، بذل) و امکان رجوع
زن می تواند با اراده و اختیار خود، مهریه خود را به مرد ببخشد. این بخشش می تواند به اشکال حقوقی مختلفی صورت گیرد که هر یک آثار خاص خود را دارند:
- ابراء ذمه: در ابراء، زن از حق خود نسبت به مهریه (یا بخشی از آن) به طور کامل و قطعی صرف نظر می کند. در این حالت، ذمه مرد بری شده و او دیگر دینی بابت مهریه به زن ندارد. ابراء یک عمل حقوقی غیرقابل رجوع است، به این معنا که پس از ابراء، زن دیگر نمی تواند از بخشش خود پشیمان شده و مهریه را مطالبه کند.
- هبه: در هبه، زن مهریه خود را (اگر عین معین باشد، مثل سکه) به مرد هدیه می دهد. هبه یک عقد جایز است، به این معنا که زن (واهِبه) می تواند تا زمانی که هبه به ملکیت مرد (مُتّهَب) درنیامده و یا در تصرف او قرار نگرفته است، از هبه خود رجوع کند. البته در برخی موارد، رجوع از هبه ممکن است با موانعی روبرو شود.
- بذل: بذل مهریه معمولاً در طلاق خلع و مبارات رخ می دهد. در این نوع طلاق ها، زن برای اینکه مرد را راضی به طلاق کند، تمام یا قسمتی از مهریه خود (و یا مال دیگری) را به او می بخشد. در طلاق خلع و مبارات، اگر زن در مدت عده (که معمولاً سه طُهر است) از بذل خود رجوع کند، طلاق از نوع خلع به طلاق رجعی تبدیل شده و مرد می تواند از طلاق رجوع کرده و زندگی مشترک را از سر گیرد. بنابراین، بذل در طلاق خلع، تا پایان عده قابل رجوع است.
شرایط و امکان رجوع زن از بخشش مهریه: به طور کلی، امکان رجوع از بخشش مهریه بستگی به نوع بخشش دارد. در ابراء، رجوع ممکن نیست. در هبه، امکان رجوع وجود دارد مگر اینکه عین موهوبه (مهریه بخشیده شده) تلف شده باشد یا متصرف مرد شده باشد. در بذل مهریه در طلاق خلع نیز تا پایان عده امکان رجوع هست.
شرایطی که مهریه به کلی یا جزئی تعلق نمی گیرد (به صورت خلاصه و در پاسخ به ابهامات رایج)
با وجود اینکه مهریه حق مسلم زن است، در موارد بسیار محدودی ممکن است تمام یا بخشی از آن به او تعلق نگیرد:
- بطلان عقد نکاح: اگر عقد نکاح از ابتدا به دلیل عدم رعایت شرایط اساسی صحت عقد (مانند عدم اهلیت طرفین، عدم قصد و رضا، عدم مشروعیت جهت یا معلوم نبودن مورد معامله) باطل باشد، زن از هیچ مهریه ای برخوردار نخواهد بود. در این حالت، اساساً عقد صحیحی منعقد نشده که بر مبنای آن حقی برای مهریه ایجاد شود.
-
فسخ نکاح به دلیل عیوب زن: در صورتی که عقد نکاح به دلیل وجود عیوبی خاص در زن (مانند جنون، قرن، برص، جذام، افضاء) که مانع از ادامه زندگی مشترک شود، فسخ گردد، وضعیت مهریه به شرح زیر است:
- اگر فسخ قبل از نزدیکی صورت گیرد، مهریه ای به زن تعلق نمی گیرد.
- اگر فسخ پس از نزدیکی انجام شود، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود (نه مهرالمسمی).
- طلاق خلع و مبارات: در این دو نوع طلاق، زن با بخشیدن تمام یا قسمتی از مهریه خود (یا مال دیگری) به مرد، رضایت او را برای طلاق جلب می کند. در نتیجه، به دلیل بذل مهریه، عملاً مهریه ای به او تعلق نمی گیرد، مگر اینکه در طول عده از بذل خود رجوع کند و مرد نیز راضی به رجوع نباشد.
- طلاق قبل از نزدیکی در عقد دائم با مهرالمسمی: همانطور که ذکر شد، در این حالت، زن مستحق نصف مهرالمسمی خواهد بود.
- شرط عدم مهریه در عقد موقت: در عقد موقت، در صورت عدم تعیین مهریه، عقد از ابتدا باطل است و لذا مهریه ای به زن تعلق نمی گیرد.
- حدوث اکراه در تعیین مهریه: اگر مهریه تحت اکراه و اجبار تعیین شده باشد و این موضوع در دادگاه اثبات گردد، ممکن است به کلی یا جزئی از اعتبار ساقط شده و مهریه ای به زن تعلق نگیرد یا مهرالمثل تعیین شود.
- عدم مالیت مهریه تعیین شده: اگر مهریه تعیین شده در عقد نکاح مالیت نداشته باشد یا از اموال نامشروع باشد، مهریه باطل است و در صورت وقوع نزدیکی، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود و اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، مهریه ای به او تعلق نمی گیرد.
مهریه یک حق مالی مستقل است که به محض جاری شدن عقد نکاح، مالکیت آن به زن منتقل می شود و در اکثر قریب به اتفاق موارد، از جمله خیانت یا عدم تمکین زن، قابل اسقاط نیست.
نکات تکمیلی و مراحل عملی مطالبه مهریه
در کنار درک شرایط تعلق مهریه، آگاهی از جنبه های عملی و قانونی مطالبه آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. این بخش به چگونگی محاسبه و مراحل وصول مهریه می پردازد.
نحوه محاسبه مهریه به نرخ روز
یکی از دغدغه های اصلی در مطالبه مهریه، نحوه محاسبه ارزش آن است، به خصوص در مورد مهریه هایی که به صورت سکه یا طلا تعیین شده اند. قانون گذار برای حفظ ارزش مهریه و جلوگیری از تضییع حقوق زن در اثر تورم، مکانیزم هایی را پیش بینی کرده است:
- مهریه سکه و طلا: اگر مهریه به صورت تعداد معینی سکه تمام بهار آزادی، نیم سکه، ربع سکه یا وزن مشخصی طلا تعیین شده باشد، محاسبه آن به نرخ روز پرداخت انجام می شود. یعنی دادگاه یا اداره ثبت، ارزش روز همان تعداد سکه یا وزن طلا را در زمان صدور حکم یا اجرای آن ملاک قرار می دهد. برای مثال، اگر مهریه ۱۰۰ سکه باشد، ارزش ۱۰۰ سکه در روز پرداخت، معیار خواهد بود.
- مهریه وجه نقد: در صورتی که مهریه به صورت وجه نقد (ریال) در زمان عقد تعیین شده باشد، محاسبه آن به نرخ روز بر اساس شاخص بانک مرکزی انجام می شود. بدین صورت که مبلغ مهریه در زمان عقد، با استفاده از شاخص تورم سالانه که توسط بانک مرکزی اعلام می گردد، به ارزش روز تعدیل و محاسبه می شود. این تعدیل به منظور جبران کاهش قدرت خرید پول و حفظ ارزش واقعی مهریه صورت می گیرد.
- مهریه غیرمنقول یا خدمات: اگر مهریه به صورت ملک، زمین، یا خدمات خاص (مانند آموزش قرآن) تعیین شده باشد، ارزش آن توسط کارشناس رسمی دادگستری در زمان مطالبه، به قیمت روز برآورد و محاسبه می شود.
مراحل قانونی مطالبه مهریه
زن برای مطالبه مهریه خود، دو مسیر اصلی قانونی پیش رو دارد:
-
از طریق اداره ثبت (اجرائیه): این روش، معمولاً سریع تر و کم هزینه تر است، به شرطی که مرد اموال قابل توقیفی به نام خود داشته باشد. مراحل آن به شرح زیر است:
- مراجعه به دفترخانه رسمی ازدواج که عقد در آن ثبت شده است.
- درخواست صدور اجرائیه مهریه.
- ارائه اجرائیه به اداره اجرای ثبت اسناد و املاک.
- معرفی اموال مرد (منقول و غیرمنقول) به اداره ثبت برای توقیف.
- اجرای حکم و وصول مهریه از محل اموال توقیف شده.
-
از طریق دادگاه (دادخواست مطالبه مهریه): این روش در مواردی که اموالی از مرد شناخته شده نیست یا نیاز به اثبات پیچیده تر است، مورد استفاده قرار می گیرد. مراحل آن عبارتند از:
- مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و تنظیم و ثبت دادخواست مطالبه مهریه علیه مرد.
- پیوست کردن کپی سند ازدواج و شناسنامه.
- پس از ارجاع به دادگاه خانواده، ابلاغ دادخواست به مرد.
- تشکیل جلسات رسیدگی در دادگاه.
- صدور حکم دادگاه مبنی بر محکومیت مرد به پرداخت مهریه.
- اجرای حکم از طریق واحد اجرای احکام دادگاه (توقیف اموال، حقوق یا اعمال ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی).
مدارک لازم برای هر دو روش:
کپی مصدق سند ازدواج، کپی شناسنامه و کارت ملی زن، در صورت مطالبه از طریق دادگاه، دادخواست تنظیم شده و فیش های پرداخت هزینه های دادرسی. در صورت وجود، مدارک دال بر اموال مرد.
تقسیط مهریه
در صورتی که مرد توانایی پرداخت یکجای تمام مهریه را نداشته باشد، می تواند درخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه تقدیم کند. اعسار به معنای عدم تمکن مالی برای پرداخت دیون است.
- شرایط درخواست اعسار: مرد باید با ارائه مدارک و شهادت شهود، عدم توانایی مالی خود را برای پرداخت یکجای مهریه ثابت کند. این مدارک شامل لیست اموال، میزان درآمد، بدهی ها و تعداد افراد تحت تکفل است. دادگاه با بررسی این موارد، در صورت احراز اعسار، حکم به تقسیط مهریه صادر می کند.
- نقش آن در نحوه پرداخت مهریه: با صدور حکم تقسیط، دادگاه مبلغی را به عنوان پیش قسط و مابقی را در اقساط ماهانه یا دوره ای مشخص می کند. در این حالت، مرد با پرداخت اقساط، از توقیف اموال بیشتر (به جز مستثنیات دین) و یا اعمال مجازات های مالی (مانند جلب در گذشته) مصون می ماند. عدم پرداخت اقساط، می تواند منجر به اعمال مجازات های قانونی شود.
حد نصاب ۱۱۰ سکه و مازاد آن
در قوانین جاری کشور، به ویژه در خصوص اجرای مهریه، مفهوم ۱۱۰ سکه بهار آزادی اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. بر اساس بخشنامه ها و رویه های قضایی:
- وصول تا سقف ۱۱۰ سکه: تا سقف ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی، مرد مکلف به پرداخت است و در صورت عدم پرداخت و اثبات اعسار، حکم تقسیط صادر می شود. در صورتی که مرد با وجود توانایی مالی از پرداخت آن خودداری کند، می توانست (در گذشته) با حکم جلب مواجه شود (گرچه سیاست های اخیر قضایی، جلب را در این خصوص بسیار محدود کرده است).
- وصول مازاد بر ۱۱۰ سکه: برای مطالبه مهریه مازاد بر ۱۱۰ سکه، زن باید تمکن مالی مرد را ثابت کند. به عبارت دیگر، بار اثبات دارا بودن مرد برای پرداخت این بخش از مهریه بر عهده زن است و اگر زن نتواند تمکن مالی مرد را برای مهریه مازاد بر ۱۱۰ سکه اثبات کند، مرد الزامی به پرداخت آن به صورت اجباری (مانند توقیف اموال یا جلب) نخواهد داشت. این حکم برای حمایت از مردان در شرایط اقتصادی دشوار و جلوگیری از فشار مضاعف بر آنان وضع شده است.
آگاهی از نحوه محاسبه مهریه به نرخ روز و مسیرهای قانونی مطالبه آن، گام های اساسی در حفظ حقوق مالی زن است.
سوالات متداول
آیا مهریه در صورت باکره بودن زن نصف می شود؟
بله، بر اساس ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی، اگر طلاق قبل از وقوع نزدیکی (رابطه زناشویی) صورت گیرد، زن باکره مستحق نصف مهریه تعیین شده خواهد بود.
اگر مرد تمکن مالی نداشته باشد، آیا مهریه عندالمطالبه باز هم به زن تعلق می گیرد؟
بله، مهریه عندالمطالبه به زن تعلق می گیرد، اما در صورت اثبات اعسار (عدم تمکن مالی) مرد در دادگاه، مهریه به صورت اقساطی پرداخت خواهد شد و زن نمی تواند مرد را بابت عدم پرداخت یکجای آن تحت فشار قرار دهد.
آیا در عقد موقت هم مهریه به زن تعلق می گیرد؟
بله، در عقد موقت تعیین مهریه از شرایط صحت عقد است و به محض جاری شدن صیغه عقد، مهریه به زن تعلق می گیرد و قابل مطالبه است.
در صورت فوت شوهر، آیا مهریه از ترکه او پرداخت می شود؟
بله، مهریه زن جزو دیون ممتاز مرد محسوب شده و قبل از تقسیم ارث، از تمامی اموال به جا مانده از شوهر (ترکه) به زن پرداخت خواهد شد.
اگر زن مهریه خود را ببخشد، می تواند از بخشش رجوع کند؟
امکان رجوع بستگی به نوع بخشش دارد: در ابراء امکان رجوع نیست. در هبه در شرایط خاصی امکان رجوع وجود دارد. در بذل مهریه در طلاق خلع، زن تا پایان مدت عده می تواند از بذل خود رجوع کند.
آیا زن می تواند قبل از طلاق، مهریه خود را مطالبه کند؟
بله، مهریه عندالمطالبه به محض عقد به ملکیت زن درمی آید و او می تواند در هر زمان از طول زندگی مشترک و بدون نیاز به درخواست طلاق، برای مطالبه آن اقدام کند.
جمع بندی
همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد، مهریه به عنوان یکی از مهم ترین و اصلی ترین حقوق مالی زن در نظام حقوقی ایران شناخته می شود که به محض جاری شدن عقد نکاح، به مالکیت وی در می آید. این حق مالی در اکثر قریب به اتفاق سناریوها، اعم از طول زندگی مشترک، طلاق (چه از طرف زن و چه از طرف مرد)، و حتی پس از فوت یکی از زوجین، به زن تعلق می گیرد. باورهای غلط رایج در جامعه، نظیر تأثیر خیانت یا عدم تمکین زن بر سلب حق مهریه، فاقد وجاهت قانونی بوده و مهریه از چنین مسائلی مستقل است.
با این حال، موارد بسیار محدودی نیز وجود دارد که مهریه به کلی یا جزئی به زن تعلق نمی گیرد، از جمله بطلان عقد نکاح، فسخ نکاح به دلیل عیوب خاص زن (قبل از نزدیکی)، یا بخشش مهریه توسط خود زن (به ویژه در طلاق خلع و مبارات). درک دقیق این استثنائات و تفاوت های انواع مهریه (مانند عندالمطالبه و عندالاستطاعه) برای حفظ حقوق هر دو طرف ازدواج ضروری است.
مسائل مربوط به مهریه و مطالبه آن، به دلیل جنبه های حقوقی و ظرایف قانونی، پیچیدگی های خاص خود را دارد. توصیه اکید می شود که در هرگونه اقدام مرتبط با مهریه، چه در زمان عقد و چه در زمان مطالبه یا جدایی، حتماً با یک وکیل متخصص خانواده مشورت نمایید. مشاوره حقوقی تخصصی می تواند شما را از حقوق و تعهدات قانونی خود آگاه ساخته و از بروز اشتباهات پرهزینه یا تضییع حقوق جلوگیری کند.